قرب الی الله
مبحث سهر از باب پنجاه و سوم فتوحات مکیه محی الدین ابن عربی
همانا جوع به سبب کمی رطوبت بدن و قلّت بخارهای خواب آور، به ویژه کم نوشیدن آب سهر را می آفرینند. (اما چرا به ویژه آب؟) زیرا نوشیدن آب بسیار خواب آور است و شهوت دروغین می آورد. و فایدۀ سهر بیداری و هوشیاری مرید است. بیداری برای اشتغال الهی به امری که دائماً در صدد انجام آن است. زیرا هنگامی که مرید می خوابد، به همان خوابی که بر او چیره گشت، به عالم برزخ منتقل می شود. در این صورت خیر کثیر را از دست خواهد داد، خیر کثیری که جز در حال سهر به چنگ نمی آورد و آگاه نمی شد. و اگر مرید پیوسته سهری گردد، سهر به چشم دل او سرایت می کند و با دوام ذکر، چشم بصیرت جلوه می کند. در نتیجه هر خیری را که خدا خواهد رؤیت می کند.
شـــــــــــــــــــــــــــــــــــرح
شیخ اکبر در کتاب حلیة الابدال در تعریف و توصیف سهر چنین می نویسد: سهر نتیجۀ جوع است. زیرا اگر معده تهی گردد و طعامی در آن نباشد خواب نیز از میان بر می خیزد. سهر بر دو گونه است: سهر چشم و سهر دل. سهر دل بیداری قلب از خوابهای غفلت است. و این بیداری خاستگاه شهود و مشاهده است. سهر چشم، میل بقاء همت در دل است. و این بیداری خاستگاه مسامره (مسامره آن است که سالک به سبب دوام شهود از سستی رهایی یابد و از تفرقه ای که موجب غفلت و نسیان است بی توجه گردد) و خلاصی از سستی است. فائده سهر، استمرار عمل قلب و ارتقاء به منزلگاه عالی و نیل به گنجینۀ حق است. حال سهر ابا ساختن وقت سالک و محقق است. جز این که محقق در هنگامۀ سهر تخلق ربانی را در وجود خویش بارور می کند. و البته این حالت محقق را سالک نمی فهمد. اما مقام سهر، مقام قیّومیت است و چه بسا بعضی از حضرات عرفت تحقق به قیومیت را و برخی به آن را منع ساختند. اما ما چنین چیزی را نمی پذیریم. زیرا حقایق هستی حکم می کنند که انسان کامل حامی تمامی اسماء و صفات حضرت الهیه است و کسی که در این امر توقف کند نشانۀ آگاه نبودن او نسبت به حقیقت و نشئۀ انسانی خویش است. زیرا اگر خود را می شناخت چنین امری بر او مشکل نمی شد. شیخ اکبر در باب نودوهشت فتوحات مکیه به بیان سهر پرداخته و ما اندکی از آن را ترجمه کرده و خدمت عزیزان تقدیم می داریم: این مقام سهر مقام قیومیت است.... و سهر یکی از ارکان چهارگانه ای است که خانۀ ابدال بر آنها استوار است. و آن چهار رکن؛ سهر و جوع و صمت و عزلت است....و آیۀ ابدال در کتاب الله سید و سرور آیات قرآن است: «الله لا اله الا هو الحی القیوم لا تأخذه سنة و لا نوم له ما فی السموات و الارض من ذالذی یشفع الا باذنه یعلم ما بین ایدیهم و ما خلفهم و لا یحیطون بشیء من علمه الا بما شاء وسع کرسیه السموات و الارض و لایؤوده حفظهما و هو العلی العظیم.» ابوطالب مکی در فصل بیست و هفتم کتاب قوت القلوب در بیان سهر می فرماید: «اما خواب همانا مداومت بر خواب غفلت طولانی و کم شدن خرد و نقصان زیرکی و پریشانی دل را به همراه دارد. و در این چیزها فوت وقت و در گذشتن زمان است. و در فوت وقت حسرت پس از مرگ است. از نبی اکرم- صلی الله علیه و آله و سلم- روایت کنم: آن جناب فرمود: مادر سلیمان بن داود به فرزندش گفت: ای پسرکم! شبانگاهان زیاد نخواب. زیرا خواب زیاد بنده را روز قیامت فقیر واگذارد. (عالمی از بنی اسرائیل) گوید: ای جماعت مریدان زیاد نخورید تا زیاد بنوشید تا زیاد بخوابید تا زیاده گمراه گردید. یکی از پیشینیان می گفت: کم ارزش ترین احوال مؤمن خوردن و آشامیدن است و ارزشمندترین احوال منافق خوردن و خوابیدن است.»
مـــــــــــــــــــــــــیزان اتَم
سلطان العارفین امیرالمؤمنین علی-علیه السلام- بیداری و سهر را روضۀ مشتاقین بر می شمارد: «السهر روضة المشتاقین». یعنی؛ سهر و بیداری مرغزار شوق ورزان است. و همانا حضرت سهر را ملازم ذکر حق سبحانه معرفی می کند: «سهر و بیداری چشمها همراه با ذکر الهی برگزیدۀ عارفان و هدیۀ مقربین است. امام صادق –علیه السلام- فرمودند: «خردمند و دانا اندوهگین و غم زده است و در رختخواب خویش بیدار است و در شب تار قایم است.» همچنین فرمودند: «همچون خواب عبرت گیران بخواب و همانند خواب غفلت ورزان نخواب. زیرا عبرت گیران زیرک هستند، برای استراحت می خوابند و آگاهانه نمی خوابند. نبی اکرم- صلی الله علیه و آله وسلم- فرمودند: چشم من می خوابد، ولی دل من نمی خوابد. و با خواب خویش بار را بر دوش ملائک کم نما و نفس را از شهوات دور کن.بسیار خوابیدن از بسیار نوشیدن متولد می شود. و بسیار نوشیدن از بسیار خوردن آفریده می شود. و این دو نفس را برای طاعت سنگین می کند و دل را برای تفکر و خشوع قسی و سخت می کند.
منبع، ریاضت سالکین ترجمه و شرح و میزان باب پنجاه و سوم فتوحات مکیه محی الدین ابن عربی.
